Beschermd dorpsgezicht Helenaveen

Ontstaan in de veenkoloniale tijd
Het dorp dankt zijn naam aan Helena Panis, echtgenote van Jan van de Griendt, die hier in 1853 samen met zijn broer Nicolaas 610 hectare hoogveen aankocht ter vervening. Speciaal voor dit doel werd opgericht de 'Naamloze Vennootschap Maatschappij tot Ontginning en Verveening der Peel, genaamd Helenaveen'.

Drietandsysteem
Voor de turfontginningen werd het zogenaamd drietandsysteem toegepast, een systeem waarbij een drietal kleine kanalen ('wijken' of 'wieken') werden aangelegd, die uitkwamen op een parallel aan de Helenavaart gegraven zijkanaal. Dit stond in directe verbinding met de hoofdvaart. Afvoer per schip van de, als brandstof gebruikte turf, was zo mogelijk.

Landbouw
De na afgraving van het veen vrijgekomen gronden werden geschikt gemaakt voor landbouwbeoefening. Geëxperimenteerd werd hierbij met het invoeren van monoculturen, zoals de teelt van boekweit, tabak, enzovoorts. De grote tabaksschuren (circa 1870) aan de Geldersestraat herinneren nog hieraan. Door de winning van grauwveen kwam bovendien de turfstrooiselproductie op gang. De voor dit doel in 1881 gebouwde turfstrooiselfabriek (Rector Nuytsstraat 13a) getuigt nog hiervan. 

Voorzieningen
De geïsoleerde ligging van het dorp vroeg om gemeenschappelijke voorzieningen, zoals kerken en begraafplaatsen voor de katholieke en protestantse inwoners, een pastorie en predikantenwoning, alsmede een school en onderwijzerswoning. Tussen 1857 en 1885 werden deze voorzieningen gerealiseerd.

Koningshoeven
Na 1900 werd de landbouw het voornaamste bestaansmiddel van het dorp. Zo werden ter versterking van de agrarische productie, tussen 1908 en 1913 een vijftal grote boerderijen, de zogenaamde koningshoeven, gebouwd langs de Helenavaart. Zij kwamen tot stand met steun van het in 1889 opgerichte Koning Willem III-fonds.

Militaire linie
In Helenaveen en omgeving treft men een aantal mitrailleurkazematten aan (gebouwd tussen 1934 en 1940), die herinneren aan de Peel-Raamstelling. De Peel werd namelijk beschouwd als een militaire barrière van belang. De Tweede Wereldoorlog heeft Helenaveen overigens niet onberoerd gelaten. In 1944 lag de frontlinie lange tijd nabij het dorp. Daardoor werden veel verwoestingen aangericht (o.a. de r.k. kerk; nieuwbouw in 1950). De snel expanderende glastuinbouw leidde ertoe dat na 1945 de bevolkingsgroei van het dorp nieuwe impulsen kreeg en uitbreiding met een kleinschalige woonbuurt kon worden gerealiseerd.

Beschermd dorpsgezicht
Het feit dat Helenaveen beschouwd kan worden als het oudste voorbeeld van een planmatige particuliere veenontginning in Zuid-Nederland en de verschillende ontwikkelingsfasen nog goed zichtbaar zijn, heeft aanleiding gevormd tot de aanwijzing van beschermd dorpsgezicht.

Romeinse officiershelm
Vermeldenswaard is tenslotte de vondst van de gouden Romeinse officiershelm, die in 1910 te voorschijn kwam bij het uitgraven van veen in de nabijheid van Helenaveen. Het prachtige stuk is te bezichtigen in het Rijksmuseum voor Oudheden te Leiden. Op de vindplaats is een monumentje opgericht.