Hendrik Wiegersma en De Gemeenschap

Tentoonstelling in het kader van 100 jaar De Gemeenschap

In 1925
wordt in Utrecht De Gemeenschap opgericht, een modern katholiek tijdschrift en gelijknamige uitgeverij. Aan het tijdschrift werken talloze jonge mensen mee, waarvan een aantal later beroemd zal worden. Het wordt daarom ook wel als 'doorbraakblad' voor de interbellum avant-garde gezien. De uitgeverij werkte onder meer met Hendrik Marsman, Paul van Ostaijen, F. Bordewijk en Joseph Roth. In 2025, een eeuw na de oprichting, besteden diverse musea en culturele instellingen aandacht aan De Gemeenschap. De Wieger doet mee met de tentoonstelling Hendrik Wiegersma & De Gemeenschap. Aan de hand van omslagen, originele ontwerpen, kunst en toegepaste kunst is te zien welke bijdrage Wiegersma en een aantal bevriende kunstenaars aan het tijdschrift De Gemeenschap hebben geleverd.

Oprichting
Het eerste nummer van De Gemeenschap verschijnt in januari 1925. Henri Jonas ontwerpt het omslag: een houtsnede van Christus tussen rokende fabrieksschoorstenen. Hiermee wordt de trend gezet: De Gemeenschap is modern katholiek, sociaal bewogen en besteedt veel aandacht aan kunst en cultuur. De eerste redactie bestaat uit vier twintigers: kunstrecensent Jan Engelman – een goede vriend van Wiegersma  –, onderwijzer Henk Kuitenbrouwer, architect Willem Maas en Albert Kuyle, pseudoniem van Louis Kuitenbrouwer. Deze laatste is redactiesecretaris en de jongere broer van Henk. Na een jaar heeft het tijdschrift een oplage van 200, in 1930 1500 abonnees en op het hoogtepunt, in 1934, 1700. Ter vergelijk: De Stijl had een oplage van 200 en Forum had nooit meer dan 300 abonnees.

Opvallende typografie
De Gemeenschap besteedt aandacht aan literatuur, architectuur, beeldende kunst, muziek, toneel en film, maar bevat ook artikelen over levensbeschouwing, maatschappij en politiek. Regelmatig komt de redactie in conflict met de katholieke kerk, maar weet dat steeds te overleven. Er is veel aandacht voor de vormgeving: de typografie van de Maastrichtse ontwerper Charles Nypels en illustraties van modernistische kunstenaars als Jozef Cantré, Charles Eyck, Hendrik Wiegersma en Otto van Rees; maar ook met opvallende, door het constructivisme beïnvloede ontwerpen van de architecten Sybold van Ravesteyn, Willem Maas en Gerrit Rietveld. Ruim 16 jaar lang kreeg elke maand een andere kunstenaar de opdracht een illustratie of een omslagontwerp te maken. De omslagen vormen een staalkaart van de moderne interbellum kunst.

Maatschappelijke betrokkenheid
Vanaf 1934 groeit het aantal politiek-maatschappelijke en levensbeschouwelijk artikelen, maar er blijft ruimte voor literatuur en andere vormen van cultuur (o.a. de roman Bint van Bordewijk wordt in delen geplaatst). Er is veel aandacht voor de Spaanse Burgeroorlog, waarbij de redactie sympathiseert met de Republikeinen, in tegenstelling tot de katholieke kerk en de katholieke pers die de zijde van Franco kiezen. Vanaf 1936 neemt de redactie steeds duidelijker stelling tegen nationaalsocialisme en antisemitisme. Zonder verdere toelichting verschijnt in september 1941 het laatste nummer. Het oktobernummer wordt nog wel gedrukt, maar niet meer verspreid. Het blad wordt door de Duitse bezetter in beslag genomen, vernietigd en verboden.

De Gemeenschap in De Wieger
In De Wieger zijn omslagen te zien die Hendrik Wiegersma voor De Gemeenschap maakte. Ook van verschillende van zijn vrienden, onder wie Otto van Rees en Joep Nicolas is werk te zien dat aan De Gemeenschap is gerelateerd. Ook van de Limburgse kunstenaars Henri Jonas, Joep Nicolas en Charles Eyck – eveneens vrienden van Wiegersma – worden omslagen en tekeningen getoond. Alle drie maakten zij regelmatig illustraties aan het tijdschrift en voor de boeken van de uitgeverij. Er is speciale aandacht voor de architecten Gerrit Rietveld, Sybold van Ravesteyn en Willem Maas en voor een aantal bijzondere figuratieve omslagontwerpen van Leo Gestel die De Wieger leent van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Vanaf 1934 was Gestel een belangrijke medewerker van het tijdschrift.

Samenwerking
Het initiatief voor dit bijzondere project is genomen door Lex van de Haterd, neerlandicus en oud-conservator van De Wieger. In 2008 promoveerde hij op het proefschrift ‘De waarheid hooger dan de leus. Over de beeldvorming rondom tijdschrift en uitgeverij De Gemeenschap 1925-1941’. In het kader van 100 jaar De Gemeenschap vinden in 2025 tentoonstellingen en activiteiten plaats bij de volgende instellingen: Museum Catharijneconvent, Utrecht, Museum De Wieger, Deurne, Literatuurmuseum, Den Haag, Kunsthandel Pygmalion, Maarssen, Nobilis Centrum voor prentkunst, Fochteloo, Oude Stadhuis, Utrecht, Salon Saffier, Utrecht en Historische Vereniging Oud-Utrecht. Bij de tentoonstelling in De Wieger geeft Lex van de Haterd een lezing waarin hij dieper ingaat op de oprichters van De Gemeenschap, het redactionele beleid, de blad- en fondsformule en vertelt over de belangrijkste schrijvers, vormgevers en beeldende kunstenaars.