Boerenbondsroute

Boerenbondsroute Gemert (fietsroute ca. 33 km)

Pater Gerlachus van den Elsen, de 'boerenapostel', geboren in 1853 te Gemert was een van de grondleggers van de Noordbrabantse Christelijke Boerenbond (NCB, tegenwoordig ZLTO).

Deze route voert door alle dorpen van de gemeente Gemert, vóórdat deze in 1997 fuseerde met de gemeente Bakel en Milheeze tot de huidige gemeente Gemert-Bakel. Het is een mooie mix tussen eeuwenoude landschappen en het nog relatief jonge ontgonnen peellandschap. En natuurlijk mag het geboortehuis van Pater Gerlachus van den Elsen aan de Pandelaar 106  te Gemert (tegenwoordig is hier het Boerenbondsmuseum gevestigd) niet ontbreken op deze route. 

De route is te volgen via de fietsknooppunten  en  ook bij de knooppunten ter ondersteuning een extra  bord met de symbolen van de Rabobank en het Boerenbondsmuseum. tekst “Boerenbondsroute” en een richtingpijl.

De startlokaties die we aanbevelen zijn de Rabobank aan het Ridderplein te Gemert en het Boerenbondsmuseum Pandelaar 106 maar er kan natuurlijk ook in Handel, Elsendorp of De Mortel of gewoon ergens waar je een knoopunt van de route en een bordje van de Boerenbonsroute bordje ziet hangen worden gestart.

Let op: Er zijn ook verschillende stukken onverhard. Maar zeker de moeite waard van de extra inspanning.

Geschiedenis

Aan het einde van de 19e eeuw was Noord-Brabant een arme provincie die weinig aandacht kreeg vanuit de regering in Den Haag. Brabant was een overwegend agrarische provincie met veel kleine keuterboertjes, vaak met grote gezinnen die gevoed moesten worden. De steden waren klein en werden bevolkt door een gegoede middenstand en een bovenklasse die aan het roer stond van opkomende industrieën zoals Philips en DAF, alsmede traditionele industrieën in garens, confectie en schoenenproducenten. Of verkochten zij hun producten tegen een laag arbeidsloon aan de middenstand. Pater Gerlachus van den Elsen, 'de boerenapostel', ging vanuit de Abdij van Berne te Heeswijk aan de slag met het prediken van zijn visie in de Peel. Zijn visie kreeg ook elders in de provincie veel aandacht. Hij maakte duidelijk dat de boeren de handen ineen moesten slaan om tegenwicht te kunnen bieden aan de industriële opkomst. Op 17 augustus 1896 werd dan ook de NCB opgericht door vertegenwoordigers van zo'n dertig plaatselijke boerenbonden die allemaal in de voorafgaande maanden waren opgericht.

Er werden vervolgens coöperaties opgericht zoals melkfabrieken, verzekeringen, aan- en verkoopcombinaties, vleesverwerking, accountancy en banken die tot op de dag van vandaag nog bestaan.

Na diverse fusies en overnames kennen we deze tegenwoordig bijvoorbeeld als FrieslandCampina, Interpolis, Vion, Agrifirm, ABAB en de Rabobank.

Het hele boerengezin werd erbij betrokken. Voor de vrouwen was er de organisatie Katholieke Plattelands Vrouwen (KPV) voor ontspanning en huishoudelijke educatie. Voor de kinderen was er de organisatie Katholieke Plattelands Jongeren (KPJ) voor sport/ontspanning en agrarische beroepsvoorbereiding.

Ridderplein (Gemert)

Het Ridderplein is een voortzetting van de oude Mert van Gemert, in de oudste archiefstukken vermeld als 'de Plaetse'. De bebouwing eromheen ontstond in het begin van de 15e eeuw tijdens de bouw van het kasteel. Het grootste deel van deze marktplaats bestond uit de ruimte voor de Rabobank waarop nu de beeldengroep van de Gilden staat. In 1931 werd de buitengracht van het kasteel verlegd waardoor het plein aanzienlijk kon worden uitgebreid. Het Ridderplein kreeg toen zijn huidige vorm. De Gildebeelden stellen de vaandeldragers van zowel het St. Jorisgilde, in de volksmond de 'Rooj Skut', als het gilde van St. Antonius en Sebastianus, oftewel de “Grün Skut” voor. Daartussen is een neutrale tamboer geplaatst.

Het kasteel van Gemert

Het asteel werd gebouwd door de Duitse Orde, één der ridderorden die tijdens de kruistochten zijn ontstaan. De edelman Rutger van Gemert trad toe tot de Orde en legde daarmee de basis voor de heerschappij van de Duitse ridders over Gemert. De Duitse Orde was sinds 1366 alleenheer van Gemert en onderstreepte dat met de bouw van het kasteel, die in ca. 1400 een aanvang nam. Daarna volgden nog ettelijke uitbreidingen en verbouwingen tot in de 20e eeuw. In de 19e eeuw werd door de toenmalige eigenaar Jonker Scheidius, naast de restauratie van het kasteel, ook het kasteelterrein zelf ter hand genomen. De lanen werden beplant en tussen de gracht werd het huidige park aangelegd met een botenhuis en een smeedijzeren theepaviljoen. Na het vertrek in 2010 van de laatste bewoners, de paters van de Congregatie van de Heilige Geest, heeft het kasteel enige tijd leeg gestaan en was het hele complex gesloten voor het publiek. In het park is ook de begraafplaats van alle vertegenwoordigers van de Congregatie die over heel de wereld uitgezonden werden. Het kasteel is inmiddels in handen van de lokale projectontwikkelaar BL Huisvesting en die gaat een aantal gedeeltes van het complex restaureren en andere gedeeltes worden omgebouwd tot een hotel, restaurant en appartementen. Vanaf het Ridderplein is er een mooie doorkijk naar het meest authentieke deel van het complex, de Donjon. Aan de kasteelgracht staat een replica van het oorlogsmonument van Charles Eijk, voorstellende de Vredesmaagd.

De Kampen (Gemert)

Verlaten we de bebouwde kom van Gemert bij De Haag in westelijke richting dan belanden we al snel in een uitgestrekt en vlak weildelandschap, de vroegere zogeheten 'gemene gebroektes'. Vanaf de middeleeuwen draagt dit weidse landschap de naam 'De Kampen'. De huidige verharde weg met dezelfde naam was tot aan de jaren 70 van de 20e eeuw een karrespoor en loopt parallel aan het sterk slingerende riviertje de Rips. Oorspronkelijk was dit broekland bestemd voor gemeenschappelijk gebruik van de inwoners. Al vanaf de middeleeuwen werden aan particulieren hooilanden uitgegeven die vervolgens als 'kampen' werden omgraven. In het kader van de ruilverkaveling werd dit gebied ontsloten. Waar de weg afbuigt in oostelijke richting kruisen we de Rips. In dit gebied, sinds eeuwen bekend als De Knollenbijter, werden toen ruilverkavelingsboerderijen gesticht. Verder in oostelijke richting komen we bij een tweetal boerderijen waarvan de stichting teruggaat tot in de 16e eeuw. Ze stonden bekend als de boerderijen aan het Broek of in Het Kampengat. Aan het einde van deze weg ligt aan je rechterhand het Boerenbondsmuseum, gevestigd in en rond het geboortehuis van Pater Gerlachus van den Elsen.

Boerenbondsmuseum Gemert

De boerderij heeft inmiddels veel veranderingen ondergaan. Om de historie wat compleet te maken zijn er een aantal gebouwen bijgekomen waarvan sommige elders steen voor steen zijn afgebroken en op het museumterrein weer steen voor steen zijn opgebouwd. Te denken valt aan een wevershuisje, een smidse, een schooltje en een boterfabriekje. Het museum laat alles over de historie van het boerenleven in vaste en wisselende exposities zien. Bovendien worden er regelmatig activiteiten gepresenteerd over hoe de boer en boerin hun werk verrichtten. Verder ligt er rondom de kerstdagen een sfeervolle kunstijsbaan. Dat een museumbezoek zeer de moeite waard is blijkt wel uit het feit dat het enige jaren geleden door de leden van de ANWB als leukste uitje van Brabant is uitgeroepen.

www.boerenbondsmuseum.nl

Buurtschap Esdonk

Een donk is een relatief hooggelegen zandopduiking in een overigens laag gelegen gebied. In het dal van de Aa komen meerdere van zulke donken voor. Temidden van de moerassige broeklandenbegroeiing waren donken in het algemeen begroeid met loofhout. Op de hoger gelegen donken onstonden ook de eerste middeleeuwse ontginningsboerderijen. Hier waren dat de hoeve Esdonk en het leengoed Esdonk, een bezit van de oude Heren van Gemert. Al in de middeleeuwen werd de Hoeve Esdonk meerdere malen opgesplitst en verdeeld onder de erfgenamen. Bij de oorspronkelijke hoeve ontstond het gehucht Esdonk. Dwars door het Esdonkse gebied loopt de Peelrandbreuk, die overigens in het landschap niet duidelijk te zien is. Het hoogteverschil aan weerszijde ervan bedraagt ca. 2 meter maar door het geleidelijke verloop valt dit niet zo op.

De Esdonkse Kapel

Deze kapel, gewijd aan de Maria Magdalena, wordt al vermeld in 1562. Het is onbekend wanneer en hoe de kapel is gesticht. Alhoewel een oude legende vermeldt dat een Spaanse majoor de stichter zou zijn. In de loop van 1695 is de huidige kapel gebouwd door de toenmalige retmeester van de Duitse Orde Everardus Cillis van Sepperen. De kapel werd vroeger veelvuldig bezocht door zigeuners. Hoewel de reden daarvan niet exact bekend is, lijkt het waarschijnlijk dat er een verband bestaat met het spijkeroffer ter genezing van zweren en andere huidaandoeningen. Juist het offeren van roestige spijkers bij een liggend beeld van Onze Lieve Heer heeft de Esdonkse Kapel zo bijzonder gemaakt. De kapel is gratis toegankelijk. Eenmaal per jaar, op de zondagochtend (aanvang 10 uur) die ‘t dichtste ligt bij de 22e juli, de naamdag van Maria Magdalena wordt er een openluchtmis georganiseerd.

www.esdonkskapelleke.nl

Handel

Dit is de eerste plek in Gemert waar de ridders van de Duitse Orde zich gevestigd hebben in ca. het jaar 1220. Ze brachten hun patroonheilige Maria Teutonica mee. In de loop der eeuwen is Handel uitgegroeid tot een drukbezocht Mariabedevaartsoord.

Al meerdere eeuwen vertrekt op zaterdagochtend in het voorlaatste volle weekend van juni, klokslag 06.00 uur, een processie van Valkenswaard naar Handel; een 40 kilometer lange voettocht. De Handelse Processie, zoals deze bedevaart in de volksmond wordt genoemd, bestaat uit een lange stoet pelgrims gevolgd door een 30-tal paarden met huifkarren die, ondersteund door een harmonie, als een kleurrijk lint door het mooie Brabantse landschap trekt. Zondags wordt om 10.15 uur de terugreis aanvaard.

De kerk is een bezoek waard evenals het daarachter gelegen processiepark.

Elsendorp

Het dorp is de kleinste kern van de gemeente Gemert-Bakel.

Aan het eind van de negentiende eeuw verkocht de gemeente Gemert een groot deel van de in haar bezit zijnde heide aan voornamelijk protestantse kapitaalbezitters die de hei, meestal door de Heidemij, lieten ontginnen tot bos en landbouwgrond.

Een van deze personen was Samuel Cornelis van Musschenbroek, die de Maatschappij tot Ontginning van de Peel oprichtte en in 1891 ter plaatse van het huidige Elsendorp twee modelboerderijen stichtte. Eén ervan heette De Dompt en dit was ook de oorspronkelijke naam voor het ontginningsdorp.

Op de splitsing van de weg tussen Gemert en Oploo en de weg naar De Rips vestigden zich in het begin van de twintigste eeuw enkele middenstanders. In 1925 werd hier ook een openbare school gesticht, die in 1935 werd omgezet in een rooms-katholieke school. In 1926 werd een rooms-katholieke noodkerk gesticht en werd het dorp genoemd naar pater Gerlachus van den Elsen. Omdat men de naam Van den Elsendorp te lang vond werd het Elsendorp. De noodkerk was gewijd aan Sint-Jan Evangelist. Om de bouw van een nieuwe kerk te financieren organiseerde de bouwpastoor van Elsendorp, rector Busscher, autozegeningen. Deze gingen ook na het gereedkomen van de kerk door en gaven Elsendorp in de jaren 60 landelijke bekendheid.

De huidige kerk is een schepping van Herman Reuser uit Nijmegen. Ze werd ingewijd op 15 mei 1960 en ze is gewijd aan Sint-Christoffel, die patroonheilige van de verkeersdeelnemers is. De kerk bevat kapellen voor Onze Lieve Vrouw van Altijddurende Bijstand, Sint-Christoffel en het Heilig Hart. De glas-in-lood ramen zijn zeer de moeite waard om te bekijken.

Hoewel Elsendorp te midden van Peelontginningen ligt, is er in de omgeving veel natuurschoon in de vorm van landgoederen. Aan deze fietsroute liggen Cleefswit en De Sijp.

Heuvel Gemert

Het buurtschap Heuvel is van middeleeuwse oorsprong. Naast boerderijen en ambachtswoningen kwamen er vanouds ook herbergen en café’s voor. Dat aantal is in de loop van de 20e eeuw fors teruggelopen. Op een kaart van ca. 1700 worden diverse woningen op de Heuvel afgebeeld. Opvallend hierbij is dat slechts een enkel huis van steen is gebouwd. Het merendeel is dan nog, zoals overigens overal buiten het eigenlijke dorpscentrum, van hout en leem gebouwd, volgens de traditie van de vakwerkbouw. Deze vakwerkbouw is in onze streek inmiddels allang verdwenen. In Nederland komen we dit soort gebouwen alleen nog in Zuid-Limburg tegen. In de 15e eeuw werd op de Heuvel de humanist en toneelschrijver Georgius Macropedius geboren.